Δείχνοντας το δάχτυλο
Είμαστε πολύπλοκα όντα. Όταν καλούμαστε να περιγράψουμε τον εαυτό μας μπορεί να μας είναι άβολο. Μεγαλώνουμε σε μια κοινωνία που είναι εκπαιδευμένη στο να δείχνει το δάχτυλο. Δείχνω το δάχτυλο σημαίνει ότι η προσοχή εστιάζεται στην επίκριση του απέναντί μου. Για την ακρίβεια, όχι ακριβώς του απέναντί μου, αλλά στα “τι” του και στα “γιατί” του:
- Γιατί δεν έχεις κάνει ακόμη παιδιά;
- Γιατί τρως τόσο πολύ;
- Γιατί δεν έχεις βρει ακόμα σύντροφο;
- Τι κάνεις δηλαδή και κουράζεσαι;
- Τι προβλήματα έχεις εσύ, υπάρχουν και χειρότερα.
- Τι τον θες τον ψυχολόγο;
Τα τι και τα γιατί της επίκρισης γίνονται αργά ή γρήγορα τα τι και τα γιατί της αυτο-επίκρισης:
- Γιατί δεν έχω κάνει ακόμα παιδιά;
- Γιατί έφαγα τόσο πολύ;
- Γιατί είμαι μόνος/η μου;
- Τι έκανα δηλαδή σήμερα και κουράστηκα πια;
- Τι σημασία έχουν τα προβλήματά μου, υπάρχουν και χειρότερα
- Τι τον θέλω τον ψυχολόγο; Μπορώ και μόνη/ος μου
Η φωνή της αυτό-επίκρισης επιζητά αυτό-επικριτικές απαντήσεις. Γνωρίζουμε πολύ καλά ποιες είναι αυτές οι απαντήσεις. Δείξτε προσοχή σε αυτό το σημείο. Δείτε παρακάτω πως πολλοί/ες συχνά πέφτουμε στην παγίδα να απαντήσουμε στα παραπάνω αυτό-επικριτικά ερωτήματα και γιατί αυτό έχει σημασία στην περιγραφή του εαυτού.
- Δεν έχω κάνει παιδιά, γιατί είμαι ανίκανη/ος να αναλάβω ευθύνες
- Έφαγα πολύ γιατί είμαι χοντρός/ή και λαίμαργος/η
- Είμαι μόνος/η μου γιατί είμαι βαρετός/η και ανεπιθύμητος/η
- Δεν έκανα τίποτα ιδιαίτερο, είμαι παραπονιάρης/α με το παραμικρό
- Τα προβλήματά μου δεν έχουν σημασία, είμαι υπερβολική/ος
- Δεν δέχομαι βοήθεια από άλλους. Είμαι ανεξάρτητος/η και σκληρός/η
Η δύναμη των ερωτήσεων
Η αυτό-επίκριση φέρνει λοιπόν δύο πράγματα. Τις υποδηλούμενες προσδοκίες και τους χαρακτηρισμούς. Ο Γάλλος υπαρξιακός φιλόσοφος Ζαν-Πολ Σαρτρ κάποτε είχε δηλώσει ότι “οι λέξεις είναι οπλισμένα πιστόλια (= Words are loaded pistols)”.
Λένε συχνά ότι οι ερωτήσεις έχουν τη δύναμη να καθορίζουν και να οδηγούν τη συζήτηση. Το τι ρωτάμε στα κοινωνικά πλαίσια δίνει αξία στο στόχο της ερώτησης. Αν για παράδειγμα ρωτάμε συνέχεια “Γιατί δεν έχεις κάνει παιδιά;”, τότε το να έχει κάποιος παιδιά ακούγεται σαν μια επιβεβλημένη υποχρέωση, σαν κάτι το απαραίτητο, σαν κάτι που απαραιτήτως κάποιος ή κάποια πρέπει να το θέλει.
Οι αυτό-επικριτικές απαντήσεις, φέρνουν όμως και τους χαρακτηρισμούς που συχνά ενσωματώνονται στην εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας. Κατά τα παραπάνω λοιπόν, θα μπορούσα να θεωρώ πως είμαι ένας ανεύθυνος, λαίμαργος, ανεπιθύμητος, παραπονιάρης που όλο γκρινιάζει για τα προβλήματά του και δεν δέχεται βοήθεια από κανέναν για να διατηρήσει το προφίλ του αυτόνομου ατόμου που τα καταφέρνει όλα και πάντα μόνος του.
Το δωμάτιο της αυτο-επίκρισης
Γιατί λοιπόν πολλές και πολλοί “σκαλώνουμε” όταν καλούμαστε να περιγράψουμε τον εαυτό μας; Ίσως γιατί εκείνη την ώρα το μυαλό μας παγώνει. Πως να έχουμε την απαίτηση για το αντίθετο άλλωστε; Φανταστείτε να είστε σε έναν χώρο με πολλή φασαρία όπου όλοι μιλάνε ταυτοχρόνως. Είναι πολύ δύσκολο να σκεφτείς καθαρά σε ένα τέτοιο πλαίσιο εκείνη την ώρα.
Ε λοιπόν, αν ο νους καταβάλλεται από έναν νοητό χώρο όπου οι φωνές της αυτό-επίκρισης αντιλαλούν σε μια καθημερινή βάση, πως γίνεται να έχουμε την απαίτηση να περιγράψουμε τον εαυτό μας όταν μας ζητείται; Όταν ο νους βρίσκεται συνεχώς μέσα στο δωμάτιο της αυτό-επίκρισης είναι πολύ δύσκολο να εξέλθει προς το δωμάτιο της αυτοεκτίμησης.
Έτσι, μαθαίνοντας να εστιάζουμε διαρκώς στα “τι” και στα “γιατί” παραμερίζοντας το “πως”, μαθαίνουμε να ταυτίζουμε εμάς και την αξία μας με όρους αποκτημάτων (τι) και εξηγήσεων/απολογιών (γιατί) και όχι με όρους ηθικών αξιών και ψυχικών καταστάσεων (πως).
Μεγαλώνοντας με τα “τι” και τα “γιατί”
Επομένως πολλές και πολλοί έχουν μεγαλώσει μαθαίνοντας να δίνουν περισσότερη σημασία στην αυτό-αξία τους με μοναδικό γνώμονα στο τι πτυχία έχουν αποκτήσει, τι εργασιακή εμπειρία έχουν αποκομίσει ή τι έχουν αγοράσει, εις βάρος του πως είναι ως άνθρωποι.
Είμαι καλά; Με φροντίζω; Μήπως είμαι θυμωμένος συχνά τελευταία; Μήπως είμαι απότομος; Μήπως είμαι πολύ αγχωμένος και ζορίζω το σώμα μου; Ή μήπως είμαι ένας ευγενικός και αυθόρμητος άνθρωπος αλλά δεν μου το αναγνωρίζω ως θετικό χαρακτηριστικό;
Τα μόνα “είμαι” που συχνά κυριαρχούν είναι τα “είμαι” των αρνητικών χαρακτηρισμών που περιγράφηκαν λίγο παραπάνω, τα “είμαι” των απαντήσεων του δωματίου της αυτο-επίκρισης. Γεννάται λοιπόν το ερώτημα. Τι μπορούμε να κάνουμε για να αλλάξει αυτό;
Θέτοντας τα κατάλληλα ερωτήματα
Παίρνοντας τον έλεγχο στα χέρια μας. Δεν απαντάμε στα παραπάνω αυτο-επικριτικά ερωτήματα. Το πρόβλημα ξεκινάει από την ίδια την ερώτηση. Θέτουμε λοιπόν, τα “σωστά” για εμάς ερωτήματα: Τα ερωτήματα εκείνα που ενδιαφέρουν εμάς. Εκείνα που το ερωτώμενο στοιχείο τους ανταποκρίνεται πραγματικά σε αυτό που έχει σημασία για εμάς.
Έτσι, αν είμα 35 χρόνων και με ρωτάνε (ή ρωτάω τον εαυτό μου) γιατί δεν έχω παντρευτεί και δεν έχω κάνει παιδιά; Έχουμε την επιλογή να αντι-ρωτήσουμε: “Γιατί, θέλω; Γιατί δεν κάνω αυτό που πραγματικά εγώ θα ήθελα; Γιατί να νιώθω εγκλωβισμένος/η σε ένα άστοχο ερώτημα για το οποίο την απάντηση δεν επιθυμώ να δώσω;”
Όταν λοιπόν, την επόμενη φορά που αναλογιστούμε το πως βλέπουμε τον εαυτό μας ή μας ρωτήσουν “Πώς θα περιγράφατε τον εαυτό σας;” σκεφτείτε: Η περιγραφή που δίνω στον εαυτό μου μοιάζει με μια ολιστική περιγραφή που αναγνωρίζει όλες τις πτυχές μου; Ή μοιάζει με περιγραφή που έχει βγει από το δωμάτιο των φωνών της αυτο-επίκρισης; Ή μήπως μοιάζει σαν το επαγγελματικό βιογραφικό που συντάξαμε για τη δουλειά μας τον προηγούμενο μήνα;